Możliwość korzystania z dobrodziejstw instytucji kary umownej uzależnione jest od jej prawidłowego ustanowienia w zobowiązaniu umownym. Wprowadzenie niewłaściwych zapisów skutkować może bowiem nieważnością kary umownej lub trudnościami w jej dochodzeniu.

Bardzo ważna jest tutaj dokładna lektura przepisów prawnych ustanawiających tę instytucję (art. 483-484 KC).

Art. 483 KC

§ 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Art. 484 KC

§ 1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

§ 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Kara umowna obowiązuje tylko wówczas, gdy została zastrzeżona w umowie.

Choć wedle literalnej wykładni przepisów regulujących tę instytucję karę umowną można zastrzec wyłącznie na rzecz wierzyciela to jednak w praktyce bardzo często wprowadza się zapisy dające identyczne uprawnienie na rzecz dłużnika, które może być równie skutecznie egzekwowane. Za takim rozwiązaniem z reguły przemawia zasada równości stron w umowie.

Dla skutecznego ustanowienia tej instytucji istotne jest wyliczenie i określenie zobowiązań, których niewykonanie lub nienależyte wykonanie sankcjonowane będzie karą umowną. Nie ma przy tym znaczenia czy obowiązek ten ma polegać na działaniu czy zaniechaniu.

Należy jednak pamiętać, że kara umowna może dotyczyć jedynie zobowiązań o charakterze niepieniężnym a ustanowienie kary umownej dla zobowiązań pieniężnych będzie powodowało jej nieważność. Niedopuszczalne jest zatem zastrzeżenie kary umownej za niedokonanie lub opóźnienie się z zapłatą.

Kara umowna musi zostać wyrażona w pieniądzu. Najczęściej występuje w postaci z góry określonej sumy pieniężnej. Wysokość kary umownej można wskazać kwotowo lub procentowo albo też w sposób łączący obie te metody. Określenie kary umownej może nastąpić również poprzez wskazanie samych kryteriów potrzebnych do jej ustalenia. Kryteria te jednak powinny umożliwiać bezproblemowe w przyszłości wyliczenie jej kwoty.

Przy ustanawianiu kary umownej należy pamiętać również o odpowiednim ustalaniu jej wysokości. Zbyt wysoka kara umowna może spotkać się z zarzutem nadmiernego wygórowania, długotrwałym procesem związanym z miarkowaniem wysokości kary umownej, jej redukcją a nawet zniesieniem (art. 484 § 2 KC: „Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana”).

Bardzo ważnym jest także wskazanie w umowie terminu, w jakim uprawniony będzie mógł dochodzić od zobowiązanego zapłaty kary umownej. Brak ustanowienia takiego terminu powodować będzie bowiem nieważność tej sankcji.

Kluczowe przy ustanawianiu kary umownej jest również przesądzenie obok tej instytucji kwestii odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 471 KC). Zgodnie bowiem z przepisami prawnymi uprawniony będzie mógł domagać się odszkodowania obok kary umownej tylko wyłącznie gdy tak postanowiono w umowie (art. 484 § 1 zdanie drugie: „Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły”). W braku takich stosownych zapisów uprawnionemu przysługiwać będzie jedynie roszczenie o zapłatę kary umownej nawet wówczas gdy szkoda rzeczywista przewyższa wartość zastrzeżonej na tę okoliczności kary. Za dopuszczalne przyjmuje się również wprowadzanie kary umownej o charakterze alternatywnym co oznacza, że osoba uprawniona może dokonać wyboru pomiędzy skorzystaniem z kary umownej albo z instytucji odszkodowania na zasadach ogólnych.

Przy uwzględnieniu powyższego umiejętnie wprowadzona kara umowna, wbrew pozorom, może być nie tylko środkiem karnym ale odpowiednio zapisana może stanowić źródło ograniczenia odpowiedzialności zobowiązanego.

Celem uzyskania istotnych informacji w tym zakresie zapraszamy do lektury kolejnego artykułu poświęconego instytucji kary umownej i kontaktu ze specjalistami naszego serwisu.